Kunan pachamanta yachaqaykunaqa manasis unay kawsaykunapi kaqchu, chaymanjinataq jallp’aq chiqanmanjina wak laya aylluchasqa yachaqaykunata apaykachaq kanku. Kunan laya yachaqaykunaqa mana unay ayllukunap yachaynin, kawsaynin kasqanmanjinachu kachkan, kayqa wak kawsaykunap yachaqayninmanjina apaykachakun, kaytaq mana allinchu kawsayninchikpaq karqa, jinaspa kay yachaqaykunaqa mitmay (colonización) pachapi runata qhisachaspa, much’uchispa llamk’anachinapaq apaykachakuq; ajinaspa ayllu llaqtakuna, ayllu runa, chakra runa ñawpa yachayninkuta kutirichimuyta munanayanku. Chantapis kay unay yachaykunata kunan pachapi apaykachakunanta ima munallankutaq, ajinamanta yachayninkuta wak laya kawsaymanta kunan yachaykunatawan puraqyachispa, t’inkirichispa kunan simp’asqa yachaqaypi apaykachakunanpaq.

Bolivia Ñawra Suyup kimsantin Aylluchasqa jatun yachaywasi, ayllu llaqtakunap, ayllu runap chanta chakra runap may phutiy awqanakuypi kasqankumanta paqarichikun. Yuyay kawsay qutuchakuynimanjinataq wawakunap runayayninta wakjinamanta yachaqachiykunapi yuyarikun, kay unay qhapaq yachaykunamanta qallaririspa, jallp’a puquchiypi chanta jallp’a ayllumanjina t’ikariyninpi yanaparinapaq. Tukuy pacha mitmaraypi kachkanchik jinamanta ayllu yachaqayta jatun yachaywasikuna wiñarichinallapaqpuni.

Bolivia ñawra suyup yachaqayninqa, suyup yachaywasikunapi chantapis kikin runap yachaywasikunap llamk’ariyninwan layan yachaqayninta achkhayachin, jinapis, ayllu llaqta runapaq kay laya yachaqaykunapi yachaqakunankuqa pisichasqa, kaytaq mana kikin kawsayninkumanjina chantapis mana yuyayninmanjina, yuyay qutuchakuyninmanjina, jallp’a  apaykachayninmanjina wakichisqa kachkasqanrayku. Ayllu Jatun Yachaywasikuna (UNIBOL), ayllu llaqtakuna chanta suyumanjina Jatun yachaqaypi wiñaririnku, kaytaq kikin siminmanjina, alyllukunap yachayninmanjina chantapis pacha yuyaymanjina yachaykunata sayaychiyta yanapan, chaywantaq unay kuskachasqa yachaykunata yachakuypi ruwarispa kutiririchimuyninta yanapan. UNIBOL jatun yachaywasip thatkiriynin pisimanta pisi, wak jatun yachaywasikunap unquy yuyayninta mitmararayayta yachachin, kunan yachaqayninchiktaq yachayninchikmantapacha qallarinanta yuyanchachiwanchik. Ayllukunap jatun yachaywasikunap ñawpaq jukjinayayninqa ayllupuranayakuspa puquchiymanta yachay t’ikaririnanta ñiwanchik. Kaytaq Pachap  allinyayninta kutiririchinapaq jallp’a allin apaykachayniyuqpuni  kanan tiyan, chaypaqtaq jallp’api aylluchasqa, ruwaypi mask’akipayasqa yuyay taripaykuna yachayniyuq kananta mask’akun.

Kay PDES 2016 – 2020 watap, Unidades Productivas Agropecuarias (UPAs) ñisqanpi, tukuy suyupi  tiyasqanta rikuchin, kaymantataq 65.4% pachaqman ninakuq Walli, chiri chiqankunapi kasqanta ñin, kaytaq (569.883) riqsichin, kay chiqankunpi kuraqninpi qhichwa ayllukuna kasqan ñin, ajinamanta may chaniyniyuqpuni ayllu llaqtakunap, ayllu runap, chakra runap puquchiynin kasqanta rikuchin (PDES 2016: 31). Jina rikuchikusqanmanjina Pachamamap allin waqaychayniyuq kanapaq chantapis ayllukunap sumaq Kawsayninta mask’aspa, simp’asqa puquchiykuna allinmanta apaykachakunanapaq, qhichwa runap yuyayninmanjina jatun yachawasi kananta munakun.

UNIBOL Qhichwap musuq yachaqay sayachiku, kikin yuyay yachayninmanjina, unay pacha yachaykunanmanjina jatun yachaywasip yachaqayninta awariyta mask’an. Ajinamanta tukuy Qhichwa jallp’akunapi ayllu kaqkunata, tukuy mañayninta, ch’ampaykuna allinchayninta sunquchakuspa allincharinallankupaqpuni chantapis ayllukunap atiyninta t’ikaririchinapaq yachay kamayuq yuyaywan runanayanankupaq yuyanchakun. Chaywanpis Pachamamanchikpa chayaqiynin, waqaychiyninwan ima puquy llaqtakunata, llamk’ay wakichikunata t’inkichispa, mirayachiynintataq kutiririmuynintataq mask’an. Ajina kananpaq tukuy Jatun yachaywasip kayninta saphimanta, sunqunmantapacha watiqmanta pallayninta sayachikun, allin t’inkisqa simp’ayniyuq kananpaq qhichwa runap yachayninmantapacha, ayllukunap qutuchakuyninmantapacha, ayllkunap qhapaq puquchiyninmantapacha yuyayninkuta puraqyachispa CHAKANAMANTA qallarispa wakichikun, kaytataq Qhichwa runap yachay atiyninta Pachap tawa ñanninmajina rikuchin: MUNAY (ser/estar), YACHAY (saber), RUWAY (hacer) chanta ATIY (decidir).

UNIBOL qhichwa tukuy laya kawsaypi mitmararay kamachiyniyuq. Chaymanjina jallp’a puquchiy apaykachayninta, yuyay mask’ay wakichiynintawan kuskamanta yachaqachiyta atinqa, chantapis sapa yachakup ayllunwan puraqyachaiyta ima atinan tiyan, jinamanta ayllukunapi yachay kaqkunawan astawan kallpachakunapaq, kutiririchiyninpi yanapanapaq. Jinaspa yachakuqkuna jatun yachaywasiman yaykusqanmantapacha jallp’anku imaynapuni kasqanmanjina yachakuyta qallarinqanku, kaytaq tukuy yachay kamayuq kanankupaq thatkiriyninpi yachakuyninkuqa kikin jallp’api ruwaymanta qallirin, kayqa rikukunman manaqa sunquchakullanman chantapis kay yachakuyqa ayllukunap yachayninkuwan kuskachasqa kanan tiyan, chaymanjinata yachakuqkunapaq ruwayninqa Jallp’ap uyway wakichiymanjina, Sumaq kawsaypi manaqa PGTC (Plan de Gestión Territorial Comunitaria según la ley 777) kamachiy ñisqamanjina kanqa.

CONSEJO EDUCATIVO DE LA NACION QUECHUA (CENAQ)

ORGANIZACIONES MATRICES